του Κώστα Σακαρέλου
Η λέξη μάστορας παράγεται από τη λατινική λέξη magister, που σημαίνει εξειδικευμένος τεχνίτης, αρχιτεχνίτης, επιστάτης έργου.
Ξακουστοί ήταν οι Κρικελλιώτες μαστόροι και φημισμένη η τεχνική και η τεχνογνωσία τους στο χτίσιμο κτιρίων, γεφυριών, υδρόμυλων, οχυρών, ακόμα και εγγειοβελτιωτικών έργων. Αυτοί είναι και οι λόγοι για τους οποίους ήταν έντονη η παρουσία τους στην κατασκευή μεγάλων έργων, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και εκτός των συνόρων της! Τούτο δεν αποτελεί υπερβολή αλλά γεγονός, αν αναλογιστεί κανείς ότι Κρικελλιώτες μαστόρους χρησιμοποίησε ο Αλή πασάς γύρω στο 1798 για να οχυρώσει την Πρέβεζα και ο γιος του Μουχτάρ, για την κατασκευή οχυρωματικών έργων στον Αετό της Βουλγαρίας! (1) & (2)
Εξαιτίας της καλής δουλειάς, του χαρακτήρα τους, της συνέπειας και της φερεγγυότητάς τους, οι Κρικελλιώτες τεχνίτες γρήγορα καταξιώθηκαν. Η φήμη τους απλώθηκε και προτάσεις μεγάλων έργων έφταναν η μια μετά την άλλη.
Έγραφε σχετικά ο Γεώργιος Κ. Κατσιάρης το 1969: «Προ του 1810 οι κάτοικοι του χωρίου (εννοεί το Κρίκελλο), επαγγέλοντο τον κτίστην, τον υφαντουργόν δι’ ύφανσιν εγχωρίων υφασμάτων, τον ράπτην, τον μυλοθρόν, τον βαρελοποιόν και τον γεωργοκτηνοτρόφον. Εις την ύφανσιν είχον ιδιαιτέραν και αξιοζήλευτον δεξιοτεχνίαν, δείγμα της οποίας υπάρχει και σήμερον το ταγάρι με τις φούντες τις πολύχρωμες. Εις την κτιστικήν εσημείωσαν ιδιαιτέραν επίδοσιν, γιγνόμενοι περιζήτητοι δι’ εργασίαν και εκτός του χωρίου, εις την περιφέρειαν Μεσολογγίου και αλλαχού».(2)
Προς επίρρωση των όσων αναφέρει, σημειώνει ο ίδιος συγγραφέας ότι «οι Νικόλαος, Παναγιώτης, Συμεών και Δημήτριος Μάστορας», αδέρφια από άλλη μάνα οι τρεις τελευταίοι με τον πρώτο, επικεφαλής «ομάδας κτιστών εκ Κρικέλλου έκτισαν την Ιεράν Μονήν του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου εις Δερβέκισταν Τριχωνίδος» (Ανάληψη), «ετέρα παρέα έκτισεν την Εκκλησίαν του Αγίου Σπυρίδωνος εις Μεσολόγγιον, την γέφυραν Αιτωλικού Μεσολογγίου, την γέφυραν Αιτωλικού Νεοχωρίου κλπ. με αρχιμάστορα τον Κωνσταντίνον Δ. Δρόσον».(2)
Κρικελλιώτες μαστόροι έχτισαν την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στο Μεσολόγγι,(3) καθώς και την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στον Πλάτανο Ναυπακτίας, όπως προκύπτει από το παρακάτω παλιό συμφωνητικό, το οποίο γράφει:
Εκ του Συμβολαιογραφείου Κραββάρων.
Συμφωνητικόν ανεγέρσεως Ι. Ναού Αγ. Νικολάου Πλατάνου.
Αριθμ. 261
Εν Πλατάνω του Δήμου Προσχίου σήμερον την εικοστήν πέμπτην του μηνός Φεβρουαρίου του χιλιοστού οκτακοσιοστού τεσσαρακοστού έκτου έτους, ημέραν Δευτέραν και ώραν δεκάτην Π.Μ. εμφανισθέντες ενώπιον εμού του Συμβολαιογραφούντος Ειρηνοδικειακού Παρέδρου Γεωργίου Τζάμη, κατοίκου ενταύθα, (κωλυομένου του Ειρηνοδίκου Κραββάρων Αντωνίου Παπαδημητριάδου) οι γνωστοί μοι απ’ ευθείας και άσχετοι μετ’ εμού συγγενείας κύριοι Κώστας Δρόσος και Γεώργιος Πλούμης, αμφότεροι τέκτονες και κάτοικοι του χωρίου Κρικέλλου του Δήμου Καλλιδρομητών, αφ’ ενός μέρους και Αθανάσιος Ιωάννου Ροντήρης, κτηματίας, Γεώργιος Γερμανός, έμπορος, και Αναγνώστης Παπανικολάου, έμπορος, κάτοικοι ενταύθα αφ’ ετέρου και επί παρουσία των δύο προσυπογεγραμμένων μαρτύρων εζήτησαν την σύνταξιν του παρόντος εγγράφου και να εκτεθώσι τα επόμενα:
Οι τρεις τελευταίοι εξηλέχθησαν από την Κοιινότητα της ενταύθα κωμοπόλεως ως αντιπρόσωποι αυτής δια να φροντίσωσι παντοιοτρόπως συνδρομή των εντολέων των επί της ανεγέρσεως εκ θεμελίων του ενταύθα Ιερού Ναού τιμωμένου επ’ ονόματι ο Άγιος Νικόλαος. Οι δύο πρώτοι τέκτονες υπεσχέθησαν να ανεγείρωσι τον Ναόν αυτόν και εσυμφώνησαν μετά των ειρημένων τριών αντιπροσώπων της Κοινότητος Πλατάνου ως ακολούθως: Πρώτον: οι τέκτονες Κώστας Δρόσος και Γεώργιος Πλούμης υπόσχονται να εύρωσι και εικοσιοκτώ εισέτι τέκτονας επιτηδείους εις τον σκοπόν της οικοδομής του ρηθέντος Ναού, εξ ων δέκα πρέπει να υπάρχωσι άνευ σφυρίου και οι είκοσι εκ τούτων, πρέπει να είναι με τα σφυρία των, τουτέστιν επί του κτίζειν εργαζόμενοι. Δεύτερον: το ημερομίσθιον λήμμα εκάστου τέκτονος προσδιορίζεται επί λεπτά εκατόν δέκα, αριθ. 110. Τρίτον: η έναρξις του αυτού Ναού θέλει γίνει την δεκάτην πέμπτην ή δεκάτην έκτην του ελευσομένου Απριλίου ενεστώτος έτους. Τέταρτον, τα ημερομίσθια λήμματα των τριάκοντα τεκτόνων θέλουν πληρώνονται εις το τέλος εκάστου δεδουλευμένου μηνός, η δε τροφοδοσία των προσδιορισθείσα εις οκάδας τριάκοντα εκάστην ημέραν αραβόσιτον, τουτέστιν από μίαν οκάν εις έκαστον, οκτώ οκάδας κρέας και δύο οκάδας τυρόν εις τους τριάκοντα εκάστην ημέραν, είκοσι οκάδας οίνον, εξ οκάδας όσπριαν και μίαν οκάν οινόπνευμα δι’ εκάστην ημέραν, θέλει αποδίδεσθαι κατά πάσαν ημέραν εις τους τέκτονας. Πέμπτον: τα προσυμφωνηθέντα όσπρια θέλουν αποδίδεσθαι εις αυτούς μόνον κατά τας τρωγωσίμους ημέρας. Έκτον: θέλει χορηγούνται εις πάντα τέκτονα εκ των τριάκοντα τα αναγκαία εργαλεία των προς χρήσιν του να πελεκώσι τας πέτρας, τουτέστι τα αγκωνάρια. Έβδομον ως σχέδιον του κτίσματος του ειρημένου Ναού θέλει χρησιμεύσει εκείνο, το οποίον θα δώσωσιν οι τρεις αντιπρόσωποι της Κοινότητος, καθώς και του μήκους και του πλάτους αυτού. Όγδοον: είναι παραδεκτόν του να φέρωσιν και ζώα φορτηγά τέσσερα έως πέντε οι τέκτονες δια να δουλεύωσιν εις τον Ναόν με την αυτήν των τεκτόνων ημερησίαν ωφέλειαν. Ένατον: οι τρεις αντιπρόσωποι της Κοινότητος θέλουν πληρώνει τακτικώς τους τέκτονας κατά τους όρους του παρόντος συμβολαίου και θέλουν είσθαι υπόχρεοι να δίδωσι και τας τροφάς προς αυτούς, αναπληρώνοντες τακτικώς πάσαν έλλειψιν αυτών. Δέκατον: αν το κτίσιμον του ειρημένου Ναού, μετά παρέλευσιν δύο ετών από της οικοδομής του, αναδείξη βλάβιν τινά, να την επιδιορθώσουν οι τέκτονες δι’ ιδίων εξόδων.
Ταύτα καταθέσαντα τα συμβαλλόμενα μέρη εζήτησαν την σύνταξιν του παρόντος εγγράφου, όπερ και εγένετο, αναγνωσθέν δε ευκρινώς και μεγαλοφώνως ενώπιον των τε συμβαλλομένων και μαρτύρων υπογράφεται παρά πάντων και παρ’ εμού του συντάξαντος Παρέδρου.
Οι μάρτυρες
αθ. πολυχρονόπουλος, Ανδρέας σκούφης
Οι συμβαλλόμενοι
κόστας δρόσος, γηόργος πλούμης, Αθ. Ιωάν. Ροντήρης, αναγνώστις παπανικολάου, Γεώργιος Γερμανός
Ο εκπληρών τα Συμβολαιογραφικά Ειρηνοδικειακός Πάρεδρος
(Τ.Σ.) Γ. Τζάμης
Στην «κατασκευή της μεγάλης εκκλησίας του Αγίου Νικολάου στον Πλάτανο Ναυπακτίας το 1846, από ξενομερίτες οικοδόμους, τους πρωτομαστόρους Κώστα Δρόσο και Γεώργιο Πλούμη από το Κρίκελλο» αναφέρθηκε και ο Αργύρης Πετρονώτης στην εισήγησή του με θέμα: «Μαστόροι οικοδόμοι στη Ναυπακτία», που παρουσίασε στο Γ΄ επιστημονικό συνέδριο που έγινε στη Ναύπακτο το τριήμερο 15-16-17 Οκτωβρίου 2004.
Ο Πετρονώτης, μελετώντας τα ασυνήθιστα λιθόγλυπτα θέματα που τεχνούργησαν οι Κρικελλιώτες δημιουργοί στις αψίδες του Αγίου Νικολάου στον Πλάτανο Ναυπακτίας και συγκρίνοντάς τα με αυτά του πεντάτρουλου ναού του Αγίου Γεωργίου του Νέου, που χτίστηκε στο Αργυρό Πηγάδι (παλιά Γκέρτοβο(ς)) της επαρχίας Τριχωνίδας το 1847, συμπεραίνει πως και αυτόν τον ναό τον έχτισε το ίδιο συνεργείο μαστόρων, αφού τέλειωσε την εκκλησία στον Πλάτανο, υπενθυμίζοντας ότι η παράδοση των μαστόρων αυτών φτάνει τουλάχιστο στον 18ο αιώνα, αφού στην αρχή του 19ου αιώνα συναντώνται στην υπηρεσία του Αλή Πασά.
Το Κρίκελλο απόκτησε από νωρίς πολλούς και καλούς μαστόρους, κρίνοντας και από την επ’ αμοιβή σύμπραξή τους σε έργα του Αλή Πασά. Από Κατάσταση Αμειβόμενων Τεχνιτών, με ημερομηνία 19 Σεπτεμβρίου 1801, που υπάρχει στο Αρχείο του Αλή Πασά, πληροφορούμαστε ότι ο αριθμός των εργαζομένων «στο κάστρο», προφανώς το «Ιτς – Καλέ» των Ιωαννίνων, ανερχόταν σε 1410 άτομα. Από αυτούς οι 789 ήταν μαστόροι και οι 621 «αργάτες στες ασβεσταριές» (προφανώς ειδικευμένοι). Δεν υπολογίζεται το πλήθος των ανειδίκευτων εργατών που σίγουρα δούλευαν «αγγαρεία» χωρίς αμοιβή. Οι μαστόροι καταγράφονται, κατά κανόνα, μόνο με τον τόπο καταγωγής τους. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι κατάγονταν από 34 και πλέον χωριά της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας. Ανάμεσά τους εξαιρετικά από τη Ρούμελη αναφέρονται μόνο «Κρικελλιώτες» εννέα τον αριθμό.
Την εμπειρία τους δε καθώς και την εμπιστοσύνη που είχε ο κόσμος στους Κρικελλιώτες για πιο μεγάλα έργα καθρεπτίζει η πετυχημένη παρουσία τους και σ’ αυτά τα Κράββαρα. (Σημειώθηκε ήδη πριν η πρόσκλησή τους το 1846 να κτίσουν τη μεγάλη εκκλησία στον Πλάτανο). Το έτος 1890 ο Ανδρέας Καρκαβίτσας (1865 – 1922) συνάντησε δεκαμελές συνεργείο μαστόρων από το Κρίκελλο να χτίζουν γεφύρι στο «Μέγα Ρέμα»*, παραπόταμο του Φείδαρη ποταμού (του Ευήνου), μεταξύ των χωριών Ζιλίστας (νυν Κυδωνιάς) και Σιτίστας (Γραμμένης Οξυάς).
* Α. Καρκαβίτσας: Άπαντα, Παρουσίαση Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Τόμος ΙΙΙ, Αθήνα, εκδ. Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος
Πηγές:
(1) Αλέξανδρος Ε. Χουλιαράς: «Κρίκελλο, ένα ευρυτανικό κεφαλοχώρι», Αθήνα 2008
(2) Γεώργιος Κ. Κατσιάρης: «Η Ιστορία του Κρικέλλου με τους ποικίλλους θρύλλους του και τη γραφικότητά του», Κρίκελλον 1969
(3) Εκκλησιαστικό Συμβούλιο Ι.Ν. Αγίας Παρασκευής Ι.Π. Μεσολογγίου: «Ιστορικός Ιερός Ναός Αγίας Παρασκευής Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου», Μεσολόγγι, 1940
